مثل در لغت به معنی مانند و شبیه است. این کلمه عربی است و ریشه آن از ماده مُثول به معنی شبیه بودن چیزی به چیز دیگر است[1] و به معنی مانند، شبیه، برهان و دلیل، مطلق سخن، پند و عبرت و نشانه و علامت است، اما در اصطلاح خاص ادبی نوع خاصی است که در فارسی معادل داستان به­کار می­رود.[2] و "حِکم" جمع حکمت است، از دسته­ی ادب و غُرر و دُرر و لطائف نُکت و بذله­ها.[3]

 

امثال و حکم را می­توان به سه دسته تقسیم کرد:

1.امثال

2.ضرب­ المثل

3.تمثیلات

1.امثال: امثال آن قسمت از حکایات کوچک اخلاقی است که به عربی "مَثَل" و به زبان لاتین "فابل" و به فارسی داستان گویند. این رشته از ادبیات بسیار گسترده است و در تمام زبان­ها و فرهنگ­ها هدفش ارشاد مردم است و بیشتر، قهرمانان این داستان­ها حیوانات و نباتات هستند. گاهی این داستان­ها از زبان­های دیگر ترجمه و تلخیص شده­اند؛ مانند کلیله و دمنه که مشتمل بر داستان­های اخلاقی از زبان حیوانات است.

       نشنیده­ای که زیر چناری، کدو بنی  

                                        بر رست و بر دوید بر او بر روز بیست

      پرسید از چنار که تو چند روزه­ای؟

                                     گفتا چنار، سال مرا بیشتر ز سی­ست

      خندید پس کدو که من از تو به بیست روز

                                   برتر شدم بگوی که این کاهلی ز چیست

      او را چنار گفت که امروز ای کدو

                                             با تو مرا هنوز نه هنگام داوریست

      فردا که بر من و تو وزد باد مهرگان

                                      آنگه شود پدید که مرد و نامرد کیست؟ 

                                                               ناصر خسرو علوی

2.ضرب­ المثل: ضرب­ المثل یک جمله­ ی کوتاه به نظم و یا به نثر است که گاهی دربردارنده پند و دستور اخلاقی و اجتماعی است که با وجود کوتاهی لفظ و سادگی و روانی، شنونده را در افکار عمیق فرو می­برد:

     

بنی آدم اعضای یک پیکرند

                                              که در آفرینش ز یک گوهرند

                                                                       سعدی

      مجو درستی عهد از جهان سست نهاد   

                                که این عجوزه عروس هزار داماد است      

                                                                          حافظ

 

در قرآن کریم و احادیث نیز این­گونه ضرب­ المثل­ها به­ کار رفته است، مثلا در این حدیث از پیامبر:«من حفر بئرا لاخیه وقع فیه» که مضمون آن به این صورت در ادبیات فارسی درآمده است:

            

      چَه مکَن که خود افتی

                                                 بدمکن که بد افتی[4]

3.تمثیلات: تمثیلات و امثال تفاوت چندانی با یکدیگر ندارند تنها در امثال، گوینده به حیوانات و نباتات و حتی جمادات شخصیت انسانی می­دهد؛ ولی در تمثیل موضوع سخن انسان­ها هستند و گوینده از انسان­ها مثال می­آورد؛ بنابراین تمثیل، حکایتی است حقیقی و قابل وقوع. تمثیلات نیز می­تواند از قومی به قوم دیگر برود و زبان به زبان منتقل شود.[5] 

 

یکی از مظاهر فرهنگ و تمدن و ادبیات هر کشور امثال و حکم و کلمات قصار و پر مغزی می­باشد که از دهان بزرگان علم و ادب و یا مردم عامی آن دیار تراوش کرده است. در زبان فارسی بیش از هر زبان زنده­ ی دنیا مثل و حکمت است که هر کدام دارای یک جهان ذوق و اندیشه و حلاوت و حسن تعبیر در ادای مقصود آن می­باشد، به کار رفته است. ارسطو هزاران سال پیش از این، معتقد بوده است که امثال و حکم در حُکم خوشه­ های حکمت باستانی می­باشد که در پرتو ایجاز، درستی و صواب از خطر نابودی در امان مانده است.[6]

یک ویژگی داستان­های امثال آن است که این داستان­ها بازمانده از سده­ های پیشین است و به شخص خاص و افراد معینی تعلق دارند، گاه چنین است که داستانی با حوادث زندگی شخصی سرشناس مطابق می­آید و با نام آن شخص تاریخی مشهور می­شود و در حقیقت به سبب آن مَثل نام آن بزرگ نیز پیوسته در یادها و برسر زبان­ها می­ماند. برای نمونه این مثل: خودم به جا، خرم به جا؛ که در یک ماخذ به نام خواجه نصیرالدین طوسی و در جای دیگر به سعدی نسبت می­دهند. برخی محققان کوشیده ­اند برای برخی داستان­های مثل، ریشه ­های تاریخی و زمان معین بیابند، گرچه این کار تنها ابعادی از موضوع را روشن می­کند و تعدد روایات و انسان­ها و پراکندگی جغرافیایی آن­ها را نشان می­دهد اما به­ طور قطع نمی­تواند تاریخ دقیق و زمان ساخت آن را معلوم کند. این قضیه این نکته را نشان می­دهد که برخی از داستان­ها را مردم ساخته­ اند و بعدها در ادبیات رسمی راه یافته است. مثلا "انجوی شیرازی" روایتی از این مثل را از مردم "جَهَق" قمصر کاشان نقل می­کند که:«به شتر گفتند از کجا می­آیی؟گفت: از حمام، گفتند از پاشنه پایت پیداست»؛ و مولوی این داستان را به این گونه نقل می­کند:

    

  آن یکی پرسید اشتر را که هی  

                                               از کجا می­آیی ای فرخنده پی

      گفت از حمام گرم کوی تو         

                                                     گفت پیداست از زانوی تو[7]

 

اما زرین­کوب عقیده ­ای غیر از این دارد. او معتقد است مردم از عهده­ ی خلق ابداع برنمی­آیند و این هنرمندان و شاعران بی­نام و نشان و خوش قریحه ­اند که به زبان عامه ­ی مردم سخن می­گویند و به شیوه ­ی آن­ها می­اندیشند و افسانه ­ها و اندرزها و حکمت­های آنان بر زبان­ها می­افتد. در هر صورت این امثال و حکمت­هایشان در طی دوران و در میان افراد و قوم­ها به زیبایی و ارتقا هنری رسیده ­اند، در هر صورت ضرورت­ها و نیازهای مردم آفریننده­ های آن­هاست که صدها سال سینه به سینه به دست ما رسیده است[8].

 

امثال، بیشتر در مایه­ های شعری و به­ صورت مصرعی از بیت یا دوبیتی و به­ صورت مصداق و مضمون در غزل و قصیده آورده شده است. ترانه، رباعی و غزل به­ ویژه با حالات عارفانه خود، ضرب­ المثل را بهتر پذیرا می­شوند؛ امثالی چون:

"رنگ رخساره خبر می­دهد از سرّ درون"، "تهی پای رفتن به از کفش تنگ"، "از کوزه همان برون تراود که دروست"، "آن سبو بشکست و آن پیمانه ریخت" و "حیف از طلا که خرج مطلّا کند کسی".

و در مایه ­های نثر: "تا تنور گرم است نان را بچسبان"، "این همه چمچه زدی پس حلوات کو"، "سر را قمی می­شکند تاوانش را کاشی می­دهد".[9]

 

حکمت­های امثال یا داستان­های امثال که معمولا به صورت روایت و داستان نقل شده است آیینه­ ی زندگی و اخلاق عمومی است همچنان که مثل­ها مثل آیینه­ ی تمام ­نمای زندگی و حیات مادی و معنوی سازندگان آن­هاست. داستان­های امثال نیز چنین است. در قالب یک داستان ساده­ ی مثلی، افکار بلند و جذابی را می­بینیم که حتی با آثار بهترین نویسندگان و شاعران به لحاظ انتقال پیام­های ارزشی و اخلاقی و اجتماعی برابری می­کند و شاید دلنشین ­تر از آن هستند زیرا از دل همین مردم ساده­ دل بر زبانشان جاری گشته و لاجرم بر دل می­نشیند .

انعکاس فرهنگ، آداب و عادات در تاریخ اجتماعی این داستان­ها جز آن­که آیینه­ ی زندگی امروز است انعکاس ­دهنده ­ی فرهنگ، عقاید و اندیشه­ های گذشتگان نیز هست. با مطالعه­ ی این داستان­ها می­توانیم از چگونگی اندیشه و تفکر پیشینیان مطلع شویم و اساسی­ ترین مفاهیم فرهنگ سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و آموزشی را استخراج کنیم تا چنان­چه سنت­های پسندیده­ ای است به آنها تأسی کنیم و اگر نه، از مدار زندگی دور بسازیم.[10]تاریخ اجتماعی نیز از خلال این داستان­های امثال قابل مطالعه است. مثلا داستان این مثل:«اینجا اردستان نیست که به شغاد باج بدهند» داستان حمله­ ی شغاد، برادر رستم به اردستان است که چون شهر مقاومت می­کند به تبعیت این شهر، شهرهای دیگر هم مقاومت کرده و تسلیم نمی­شوند اما اردستان بالاخره تسلیم می­شود و ساکنان مجبور می­شوند به شغاد باج بدهند، ساکنان شهرهای همسایه باخبر می­شوند و در مقابل اخاذی شغاد می­گویند:«اینجا اردستان نیست که به شغاد باج بدهند».[11]حفظ فرهنگ غنی ایرانی یکی دیگر از فواید امثال است، در واقع انحطاط فرهنگی از زمانی آغاز می­شود که نسل­ها پیوستگی فرهنگی خود را با فرهنگ، هنر و ادب بومی خود بگسلند. ترویج امثال و حکم به ­ویژه آن­هایی که جنبه ­های تعلیمی و اجتماعی و سازندگی بیشتری دارند در حکم میراث­های معنوی یک ملّت و مرام و فرهنگ، غنای آن­را تضمین می­کند. فواید امثال و حکم به همین جا ختم نمی­شود اما گفتن همه ­ی آن­ها نیز در این فرصت نمی­گنجد. از دیگر فواید امثال به­ طور خلاصه ساده کردن مباحث سنگین برای اذهان عامه، چنانچه مولوی بیشترین استفاده را از این داستان­ها برده است و یا استفاده از داستان­های تمثیلی در جهت توجیه و تقریر مدعای خود از مواردی است که جای تأمل دارد.[12]

 

اولین کتاب­هایی که به ­طور مدوّن و یک­جا داستان برخی مثل­ها در آن­ها آورده شده است، دو کتاب "جامع­ التمثیل" و "مجمع ­التمثیل" نوشته ­ی "محمدعلی هبله­رودی" است. هبله­رودی از دانشمندان ایرانی است که در هند می­زیست و برای نخستین ­بار در 1409ه.ق در حیدرآباد هند اقدام به جمع­ آوری امثال فارسی کرد که مجمع ­الامثال دارای 2095مثل رایج روزگار نویسنده است که منشأ داستانی 63مثل قید شده است. از این حیث این کتاب کهن­ ترین مجموعه امثال و داستان­های امثال است. پس از هبله­رودی کسی که به­ طور جدی به جمع ­آوری امثال و داستان­ های آن پرداخت "امیرقلی امینی" است. کتاب "فرهنگ عوام" او که در سال 1338ش منتشر شد حاوی ده­ هزار مثل و اصطلاح است. از دیگر کسانی که مبادرت به جمع ­آوری امثال فارسی کرده­ اند می­توان به "مرتضویان فارسانی" با کتاب "داستان­های امثال"،"احمد بهمنیار" با کتاب "داستان­نامه بهمنیاری" و "احمد شاملو" با کتاب "کوچه" و نیز"علی اکبر دهخدا" با کتاب "امثال وحکم" اشاره کرد.[13]

 

طنز و شوخ طبعی: طنز و شوخ طبعی جان­مایه­ ی تمام امثال و داستان­ های آن است البته این طنز شدت و ضعف دارد. طنز، دلیل مهم بقای امثال و حکم است. این طنزها را اغلب مردمانی در قالب داستان­ها می­ساخته ­اند که در خفقان و یا جوامع بسته قدرت بیان حقیقت را نداشته ­اند. از شگردهای طنزآمیز شدن امثال، کودن­ نمایی، ستایش اغراق­ آمیز و بازی­ های لفظی و ریشخند و استهزا است.[14]

تعدد روایات: برای داستان­های امثال گاه ده­ها روایت وجود دارد. علاوه بر تعدد در داستان­ها در شخصیت­ها و قهرمانان داستان نیز تعدد دیده می­شود.

سادگی: ویژگی ذاتی داستان­های امثال سادگی شیوه­ ی بیان آن­ها است این گونه داستان­ها از آن­جا که برای کودکان و یا طبقات عام نقل می­شود و یا ناقلان آن­ها خود مردم بوده­ اند از این رو ساده و مناسب ذوق و قریحه­ ی مردم است، نظیر تمام داستان­هایی که در امثال و حکم دهخدا است؛ وی با آگاهی از این ویژگی ذاتی با نثر شیوا و ادبی و فاخر بر شیرینی این امثال افزوده است.[15]                     

         

  

 

---